Aquarium opstarten of indraaien

Een aquarium opstarten of indraaien is het leefbaar maken van een aquarium voor planten, vissen of andere dieren. Er bestaan verschillende methoden, middeltjes en testen in de hobby waarmee je dit voor elkaar zou krijgen en zelfs zou kunnen versnellen. Maar ze zijn allemaal behoorlijk onzinnig, omdat de natuur het “leefbaar maken” zelf aardig onder de knie heeft.

Organisch stof en ammoniak

Het leefbaar maken van een aquarium verwijst naar het bevolken van bacteriën en andere micro-organismen, die organische stoffen en ammoniak (een anorganische stof) afbreken voordat ze ophopen en schadelijk worden voor plant en dier.

Organische stoffen en ammoniak komen vrij door uitscheiding van afvalstoffen door planten, dieren en micro-organismen, en door de afbraak van dode planten, dieren en micro-organismen.

Ammoniak

Met name ammoniak wordt gezien als gevaarlijk. Ammoniak is een stikstofverbinding dat onder meer uit eitwitmetabolisme vrijkomt en door vissen en andere dieren, continue door de kieuwen wordt uitgescheiden. 

Ammoniak komt ook vrij door afbraak van dood organisch materiaal. Het dood organisch materiaal wordt door micro-organismen (waaronder bacteriën en schimmels) afgebroken, waarbij onder andere ammoniak vrijkomt. 

Het ammoniak wordt door bacteriën en archaea omgezet naar nitraat. Onder bepaalde omstandigheden wordt ammoniak eerst omgezet naar nitriet en vervolgens naar nitraat. 

Net als ammoniak is nitriet geen fijne stikstofverbinding voor vissen en invertebraten. Nitraat daarentegen is veel minder schadelijk.

Algen

Organische stoffen en ammoniak vormen ook een belangrijke trigger voor het ontkiemen van algensporen. 

Voor ontkieming lijkt daarnaast een minimale lichtintensiteit noodzakelijk te zijn. Biotopen met veel dood organisch materiaal op de bodem en gedimd licht, lijken namelijk weinig last te hebben van algen.

Kunstmatig opstarten

Om het aquarium te bevolken met bacteriën en archaea, wordt ammoniak gebruikt, bacteriën in een flesje, en eventueel een flesje om de KH op een bepaalde waarde te houden, en tests waarmee ammoniak, nitriet, nitraat en KH wordt gemeten. 

Maar ook zonder deze hulpmiddelen zullen bacteriën en archaea een aquarium bevolken en organische stoffen en ammoniak omzetten naar anorganische stoffen. 

De stikstofkringloop is veel te groots om hulp van ons nodig te hebben. De exact bacteriën en archaea die een aquarium bevolken is situatie-afhankelijk. Een hoge ammoniak concentratie trekt andere soorten aan, dan een lage concentratie. Een hoge KH concentratie trekt andere soorten aan, dan een niet meetbare concentratie. En planten trekken andere soorten aan, dan de bacteriën die je in een mechanische filter aantreft.

Je kunt voor condities zorgen waarvan je denkt dat deze gunstig is en het proces doet versnellen. Vaak zijn dit condities die uitgaan van een lineair en meetbaar proces, waarbij eerst alleen ammoniak wordt gemeten, daarna nitriet en vervolgens alleen nog nitraat. In het laatste geval zou een aquarium “zijn ingedraaid”.  Maar zodra de situatie anders wordt, zullen andere soorten bacteriën en archaea de overhand krijgen.

Het heeft dus geen zin om je er mee te bemoeien. Dat de bemoeienis meestal tot geen problemen leidt, toont enerzijds juist het belang van de stikstofkringloop en de veelzijdigheid en dynamiek van microbiota, en anderzijds het gegeven dat ammoniak vaak helemaal niet zo gevaarlijk is. Zie het artikel over ammoniak. 

Zoetwater aquarium opstarten

Om een aquarium het vermogen te geven om niet alleen ammoniak, maar ook organische stoffen, af te breken naar anorganische stoffen (mineralen). Ammoniak is overigens een anorganische stof en wordt afgebroken tot de anorganische stof nitraat.

Bacteriën en archaea verbruiken zuurstof om organische stof en ammoniak naar anorganische stof respectievelijk nitraat om te zetten. 

Om een aquarium te starten, heb je niet veel meer nodig dan organisch materiaal. Ga bij de start uit van de condities die je beoogd en ga vooral niet condities creëren die specifiek bedoelt zijn om het aquarium door bacteriën en archaea te laten bevolken. 

Drie voorbeelden:

• Ga je voor een “tropische bak”, dan kun je dode bladeren van bladverliezende bomen gebruiken als organisch materiaal. Dit hoeven geen tropische bomen te zijn, zoals Catappa bladeren. De bladeren van bijvoorbeeld eikenbomen werken exact hetzelfde. Zie het artikel over Bladeren in een aquarium.
• Ga je voor een “planten bak”, dan volstaan planten. Sterker nog, planten zijn een stikstofkringloop. Planten scheiden organische stof en zuurstof uit. Symbiotische bacteriën zetten dit om in anorganische stof (mineraal) en CO2. En daar worden planten weer blij van. 
• Ga je voor een “snelstromende rivierenbiotoop”, zonder levende planten of dode boombladeren, dan zul je waarschijnlijk bepaalde “modderkruipers” houden die niet vies zijn van algen. Wat dood, eiwitrijk materiaal en sterke verlichting, is voldoende om groene algen te kweken. Deze algen vervullen dezelfde functie als planten. En je hoeft niet continue eiwitrijk materiaal toe te voegen, maar alleen om “de biologie in je bak aan te zwengelen”. Algen kunnen bijvoorbeeld ook dood gaan, waarmee zij zelf voor dood organisch materiaal zorgen. Het introduceren van gekweekte Artemia nauplii is een prima start. Niet alleen om de bak aan te zwengelen, maar biedt ook eersteklas voer voor kleinblijvende vissen en visjongen. Win-win dus.

Hoe snel is het aquarium ingedraaid?

Naast organisch materiaal heb je wat geduld nodig. Als je echt met een nieuwe bak aan de slag gaat, wacht dan tenminste 1 maand voordat je dieren introduceert. Gebruik je materiaal uit bestaande aquaria, dan zou zou je dit sterk kunnen verkorten tot zelfs geen wachttijd.

Wanneer weet je of een aquarium het vermogen heeft om organische stof en ammoniak snel te verwerken?

• Voor de “tropische bak” kan het wat lastiger zijn. Als het materiaal in de bak wat glad of slijmerig aanvoelt, dan is er sprake van een laagje biofilm. Bacterieen en archaea organiseren zich in een slijmerig laagje dat aan oppervlakte van materiaal plakt.
• Voor de “planten bak” is plantengroei een prima indicator. Nieuwe groei kan wel even duren, met name als ook de planten nieuw zijn aangeschaft. De meeste plantensoorten zijn afkomstig van drasland en worden boven het wateroppervlakte gekweekt omdat dit sneller en goedkoper werkt. Deze planten hebben tijd nodig om zich aan volledig aquatische omstandigheden aan te passen. Ook het aanpassen duurt tenminste 1 maand. 
• Voor de rivierenbiotoop is het vrij makkelijk. De komst van groene algen is een prima teken. Hoe je aan algen komt? Algensporen zijn overal. Ook daar hoef je niets voor te doen.

Nogmaals, blind varen op 1 maand tijd werkt ook. 

Wat doe je in de tussentijd?

Voor de tropische bak en de plantenbak houd je het licht sterk gedimd. Ook voor de plantenbak. Anders moedig je algensporen aan te ontkiemen. Voor de “algenbak”, wil je juist wel sterk licht. In alle gevallen geldt dat je plantenvoeding voorlopig in de kast kunt houden. 

Plantenvoeding is sowieso nauwelijks nodig, tenzij je voor een zogenaamde high energy plantenbak gaat, waar ook sterk licht bij komt kijken. Maar ook die bakken start je langzaam op.   

Er wordt gezegd dat het indraaien sneller gaat met hogere watertemperatuur. Dat klopt, maar dan heb je de strekking van dit betoog niet begrepen. Voor een tropische bak wil je waarschijnlijk het water verwarmen. Stel de temperatuur in op wat je beoogd. Voor de plantenbak geldt, dat de meeste soorten het beter doen op kamertemperatuur. Dit water gaan we dus niet verwarmen.

Heb je een tropische plantenbak, dan geldt wederom dat je de temperatuur instelt op wat je uiteindelijk beoogd. Maar…. zie het laatste hoofdstuk hieronder over stress.

Anorganische stoffen

Zijn anorganische stoffen dan niet gevaarlijk? Het antwoord komt neer op concentraties. Het verschil tussen een medicijn en vergif is concentratie. 

Een hoge concentratie ijzer, koper of nitraat is niet gezond, maar organismen hebben het wel nodig. Afijn, planten kunnen zonder koper, maar zelfs garnalen hebben een kleine hoeveelheid nodig. Planten hebben naar verhouding weer veel nitraat nodig. 

Plantenfilter

Ongeacht het type aquarium, aquascape of biotoop, geldt dat planten het onderhoud van aquaria veel makkelijker maken. Zie het artikel over het aquatisch ecosysteem.

Maar dan zul je wel even door een leercurve heen moeten. Voor veel hobbyisten leveren planten juist meer gedoe, ergernis en onderhoud op. En bijna altijd is te sterke verlichting de boosdoener. Lees het artikel over het beplant aquarium.

Wil je wel van de voordelen van planten genieten, maar ze niet in de bak zelf houden, dan biedt een plantenfilter uitkomst.

Stress is de oorzaak van gedoe

Voor dieren én planten is stress de belangrijkste oorzaak voor ziektes, verkleuring, verval en sterfte. Stress kan acuut zijn, maar ook chronisch. Als er stressoren in de omgeving zijn die dag in-dag uit aanhouden, wordt het immuunsysteem bij dieren en planten zwakker. Als er dan een acute stressor optreedt, kan het genoeg zijn om voor problemen te zorgen.

Deze stressoren kunnen al direct aanwezig zijn bij de start van een nieuw aquarium of aquascape, en dus ook snel voor problemen zorgen. Alles kan een stressor zijn.

Als richtlijn doe je er verstandig aan om dicht bij de natuurlijke condities te blijven van de dieren en planten die je houdt. Hoe dichter je bij de natuurlijke omgeving blijft, hoe kleiner de kans is dat er sprake zal zijn van problemen. Zowel aan het begin, wanneer je een aquarium opzet en vult met water, als na 3 maanden of 3 jaar.

De echte natuurlijke omgeving kun je niet bieden, maar alleen al de richting opsturen naar de natuurlijke leefomgeving, is naar mijn ervaring, én wat ik elders terugzie, voldoende om een aquarium van problemen te behoeden.

Wanneer gaat het mis?

Als je meerdere wensen hebt, waarvan je je wellicht niet van bewust bent dat deze met elkaar conflicteren, en ze allemaal in 1 bak wilt stoppen. De bekende “gezelschapsbak” is hier een goed voorbeeld van. Te veel vissoorten afkomstig uit andere leefomgevingen. 

Plaats een ‘Bengaals vuurtje’ (Dario dario) in een tropische gezelschapsbak en je zult het visje ergens schuilend bij de bodem aantreffen. En dit lezen we op het internet terug. De Dario dario zou een benthische levenstijl (= op de bodem levend) hebben. Maar plaats het in een bak op kamertemperatuur, vol met drijfplanten, en zonder de aanwezigheid van andere vissoorten, en je zult het visje tussen de drijfplanten stationair zien zwemmen, wachtend op een klein beestje dat nietsvermoedend voorbij komt. Laat dit nu overeenkomen met observaties van Dario dario’s in het wild.

Blijf scapen,
Ruud

Heb je vragen of opmerkingen? Stuur me gerust een bericht: