Een aquarium opstarten of indraaien verwijst meestal naar het leefbaar maken van een aquarium voor vissen en / of andere dieren. Er bestaan verschillende methoden en middeltjes in de hobby waarmee je dit voor elkaar zou krijgen of kunt versnellen. Maar ze zijn allemaal onzinnig. De ogenschijnlijke werking hiervan wordt verward met de natuur die op de achtergrond gewoon haar ding doet.

De problemen die we tijdens het opstarten of indraaien van een aquarium kunnen tegenkomen, zijn problemen die we altijd kunnen tegenkomen. Ook na een jaar. Maar als we al bij de start worden geconfronteerd met dode vissen (of planten), wordt de indruk gewekt dat er sprake is van een opstartfase. Dit is niet of nauwelijks het geval. Richtlijnen voor het opstarten van een aquarium verschillen dan ook niet van richtlijnen voor het (onder)houden van een aquarium.

De opstartende hobbyist

Op veel (inter)nationale online forums, waar mensen contact met elkaar zoeken om over de aquarium of aquascape hobby te praten, wordt gesproken over het indraaien van een aquarium. Dat het heel belangrijk is om dit zorgvuldig te doen. ‘Koop een flesje ammoniak en een flesje bacteriën. Koop een testkit om waterwaarden en ammoniak te meten. Breng op dag 1… et cetera’.

Als ik ze dan vertel dan ik een glazen bak vul met kraanwater en daar direct garnalen aan toevoeg, krijg ik soms de verwensingen naar mijn hoofd geslingerd. ‘Hoe haal je het in je hoofd om dieren toe te voegen aan een bak die nog niet is ingedraaid!’

Vaak gaan er dingen mis tijdens het opstarten. Maar eigenlijk zijn dit problemen die altijd de kop op kunnen steken. De hobbyist die zijn eerste stappen zet in de hobby, zal de problemen tijdens het opstarten van een aquarium al tegenkomen. Zo lijkt het alsof er sprake is van een opstartfase, maar is het de hobbyist die zelf aan het opstarten is…

Typische problemen die bij het houden van aquaria en aquascapes voorkomen, zowel na 3 dagen of na 3 maanden of jaren, zijn:

• Ziekte of sterfte bij dieren.
• Verkleuring of sterfte bij planten.
• Algen zijn geen teken dat er iets mis is, maar in de meeste aquaria zien we ze liever niet.

OK, een volwassen aquarium die al een paar jaar draait is vergevingsgezinder dan een gloednieuw aquarium. De complexere microbiota dat over tijd ontstaat, zorgt voor een stabieler, veerkrachtiger aquarium. Maar zonder deze volwassenheid hoeft een opstart niet gepaard te gaan met problemen.

De boosdoeners

De meest genoemde boosdoener, dat bijna synoniem lijkt te zijn met de opstart van een aquarium, is de aanwezigheid van ammoniak. Een aquarium moet worden ingedraaid zodat het schadelijke ammoniak wordt geneutraliseerd. Maar ammoniak is in de meeste situaties lang niet zo problematisch als de aanwezigheid van verschillende ‘stressoren’. Het gebruik van aquarium technologie (filters, thermostaat, verlichting) is hier voor een groot deel debet aan.

Ammoniak brengt geen gevaarlijk

Dode garnalen

Terug naar mijn garnalen. Waarom gaan garnalen vaak dood na introductie in een aquarium?Als ik een aquarium heb staan die al 3 jaar gezond draait, waarvan de watertemperatuur een paar graden hoger ligt dan waar de garnalen de laatste dagen of uren in hebben gezeten, verwacht ik een sterfte onder de garnalen, vrijwel direct na introductie, maar ook gedurende de dagen die volgen. Een lange druppelacclimatisering zal de schade misschien iets doen beperken.

En als ik een nieuwe bak heb staan die nog maar 3 dagen oud is, waarvan de watertemperatuur ook een paar graden hoger ligt dan verwacht ik hetzelfde resultaat.

Andersom maakt overigens veel minder uit. Als de bak waar ze in gaan een paar graden koeler is, dan verloopt de introductie prima. Met andere woorden; zorg ervoor dat je de temperatuur van de bak bij introductie van garnalen, laag houdt.

Mensen hebben vaak geen besef welke oorzaak er schuil gaat achter een probleem. Of hoe een bepaald ziekteverloop, zoals ammoniakvergiftiging, eruit ziet bij dieren. We wijzen blind met onze vinger waar iedereen naar lijkt te wijzen: ammoniak (stikstof).

Ammoniak

Stikstof is een product van eiwitmetabolisme wat door vissen voornamelijk door de kieuwen wordt uitgescheiden. Stikstof komt ook vrij door decompositie van organisch materiaal, zoals plantenresten of een dode vis. Stikstof komt in eerste instantie als ammoniak vrij. Dit is behoorlijk giftig bij bepaalde concentraties.

Een aquarium indraaien betekent dat bepaalde bacteriën zich geen huisvesten die het schadelijke ammoniak omzetten naar nitraat. Althans, in het gemiddelde aquarium lijken met name bacteriën te domineren die ammoniak direct naar nitraat omzetten. Om dit te realiseren moet de hobbyist zorgen voor een bron van ammoniak, bij voorkeur voor ‘opstartbacteriën’, en een testkit waarmee stikstof (ammoniak, nitriet, nitraat) gemeten kan worden.

Dit wordt zo’n beetje blind aangenomen. Waar veel minder over wordt gesproken:

• De hoeveelheid ammoniak dat een gemiddeld aquarium op ieder moment produceert.
• Dat ammoniak in het gemiddelde aquarium de veel minder schadelijke ammonium vorm aanneemt.
• Hoeveel oppervlakte bacteriën er nodig is om ammoniak / ammonium om te zetten naar nitraat.
• Dat de werking van bacteriën uit een flesje, voor de opstart, niet bewezen is.
• Wat het belang van opgeloste zuurstof is voor deze bacteriën.
• Hoe het ziekteverloop van ammoniakvergiftiging er uitziet.

Dan blijkt namelijk dat het allemaal wat minder gevaarlijk is dan blind wordt veronderstelt. De hoeveelheid ammoniak dat per tijd in een gemiddeld aquarium wordt geproduceerd is niet zo heel veel. Onder een pH van 8 heeft het voornamelijk de vorm van het veel minder gevaarlijke ammonium. Bovendien is er niet zo veel weinig oppervlakte aan bacteriën nodig om dit ammonium om te zetten naar nitraat. Meer informatie hierover kun je lezen in het artikel over ammoniak in een aquarium.

Het introduceren van een Oscar vis (Astronotus ocellatus) in een gloednieuwe 50 liter bak met warm, hard water, zal ongetwijfeld ammoniak problemen opleveren. Maar ammoniak zal in deze situatie niet het enige probleem zijn.

Het direct introduceren van 10 vuurtetra’s (Hyphessobrycon amandae) in dezelfde bak, maar dan met neutraal of zacht water, kan ook problemen opleveren, maar die zullen hoogstwaarschijnlijk niet ammoniak gerelateerd zijn. Vissen ondergaan stress van vangst, vervoer en vrijlating. Dit kan ze gewoon de kop kosten.

Stress is de echte (stille) killer

Voor dieren én planten is stress de belangrijkste oorzaak voor ziektes, verkleuring en dood. Stress kan acuut zijn, maar met name chronische stress. Als er stressoren in de omgeving zijn die dag in-dag uit aanhouden, wordt het immuunsysteem bij dieren en planten zwakker. Als er dan een acute stressor optreedt, kan het genoeg zijn om voor problemen te zorgen.

Deze stressoren kunnen al direct aanwezig zijn bij de start van een nieuw aquarium of aquascape, en dus ook snel voor problemen zorgen. Alles kan een stressor zijn.

Als richtlijn doe je er verstandig aan om dicht bij de natuurlijke condities te blijven van de dieren en planten die je houdt. Hoe dichter je bij de natuurlijke omgeving blijft, hoe kleiner de kans is dat er sprake zal zijn van problemen. Zowel aan het begin, wanneer je een aquarium opzet en vult met water, als na 3 maanden of 3 jaar.

Vissen

Heb je een bak van 20 liter? Hoeveel vissoorten denk je in een volume van 20 liter in de natuur te zien. Waarschijnlijk geen of één. De beginnende hobbyist neemt een stuk of 5 verschillende vissoorten. Vissen kunnen chronische stress ervaren bij aanwezigheid van andere vissoorten. Maar ook door de aanwezigheid van soortgenoten, indien het aquarium te klein voor ze is. Chronische stress uit zich anders dan acute stress. Probeer je een vis met een netje te vangen, dan lijkt het voor z’n leven te vechten. Bij chronische stress zie je dit niet. Het is ‘stille’ stress.

Te veel vissen in een aquarium, kan overigens ook een probleem met ammoniak opleveren. Het houden van een bescheiden aantal vissoorten en vissen, voorkomt problemen om meer dan één reden.

Naast de relatief beperkte ruimte van een aquarium / teveel vis(soorten), zijn er nog veel andere stressoren aan te wijzen die betrekking hebben op de inrichting en het gebruik van technologie. Een kale bak en normaal aquariumverlichting, geeft ander gedrag van een vis te zien, dan een natuurlijk-ogende bak en gedimd licht.

Planten

Hoe zit het met planten? De meeste plantsoorten die we houden zijn moerasplanten of marginale planten. Deze planten staan deels onder en deels boven water. Boven water hebben ze de beschikking over veel CO₂, terwijl dit onder water veel minder is, maar vaak meer dan wat we in een aquarium aantreffen. Kwekers maken hier dankbaar gebruik van door ‘aquariumplanten’ boven water te cultiveren.

Daarnaast is de lichtintensiteit onder water in de natuur vaak zwakker dan in een aquarium. Maar wat doet de hobbyist? Hij brengt de planten direct onder water, waar ze geconfronteerd worden met zeer lage CO₂ en intense verlichting. Planten verzuipen en algen ontkiemen.

Filter, thermostaat en verlichting

En hier verdwijnt mijn kans om deze blog te laten sponsoren door leveranciers van technologie. Leveranciers die van alles en nog wat aanbieden om een aquarium gezond te laten draaien. Technologie is meestal de grootste boosdoener voor problemen. Leveranciers verkopen producten voor hobbyisten, maar niet aan dieren of planten. Die hebben immers geen geld.

Een bak met kraanwater, veelvuldige waterwissels, en het juiste voer, heb je de basis al te pakken. In veel watermassa’s komt terrestrisch plantenafval voor, dus we voegen ook dode bladeren uit de tuin toe aan de bak. Misschien nog wat aquatische planten, zoals Grof hoornblad, Ceratophyllum demersum, en / of planten die van natte voeten houden maar boven water uitstelen, en de bak is helemaal af en makkelijk gezond te houden.

Maar de hobbyist voegt sowieso een filter, thermostaat en verlichting toe. Laat ik die hier aankaarten.

Filter

Waterbeweging

Het water in een aquarium beweegt, zelfs als het niet zichtbaar is voor het oog. Door biochemische reacties, door thermohaline circulatie, en door Brownse beweging. Ook de aanwezigheid van dieren zorgt voor beweging van water. Desondanks lijkt een aquarium te zijn geholpen met meer waterbeweging, zowel planten als veel vissoorten.

Dit beschouw ik als de belangrijkste functie van een filter: het in beweging houden van water. Dus ‘ja’, een filter heeft voordelen. Gassen (O₂ en CO₂) en nutriënten worden zo gecirculeerd in het aquarium.

Bacteriën

Bacteriën die helpen afvalstoffen af te breken hebben veel opgelost zuurstof nodig. Bij waterzuivering wordt de hoeveelheid opgeloste zuurstof gemeten die bacteriën nodig hebben om de organische stof af te breken. Ondanks dat het in de aquarium of aquascape hobby veel minder vaak wordt aangehaald, is het belang van opgeloste zuurstof net zo van belang. Zuurstof is alleen niet betrouwbaar te meten met een goedkope meter, zoals een teststrip. Verre van.

Maar je kunt je wel voorstellen waar zich veel of juist weinig zuurstof bevindt. Veel zuurstof bevindt zich bij het wateroppervlakte. Vandaar dat we daar vaak een biofilm zien ontstaan. Bacteriën organiseren zich in water in de vorm van biofilm. Die willen we overal hebben, behalve op het wateroppervlakte. Technologie kan juist helpen om dit continue te voorkomen. Een paar luchtbubbels per seconde, continu draaiend, is al voldoende om een relatief groot wateroppervlakte vrij te houden van biofilm.

Een waterstroom (met dank aan een filter) die onder het (schoon) wateroppervlakte stroomt en tegen de glazen wand van het aquarium botst, zal glad aanvoelen. Dat is biofilm.

Planten geven zuurstof af, van wortel tot blad. Planten zijn dan ook zeer rijk aan epifytische biofilm en bacteriën in de nabijheid van het wortelstelsel.

Filtratie

Hoe zit het met een filter? Die worden doorgaans verkocht 3 stappen filtratie: mechanisch, biologisch en chemisch (actieve carbon). Alsof bacteriën een onderscheid zouden maken tussen deze 3 stappen. De filter wordt volgepropt met media om maar zoveel mogelijk oppervlakte te creëren voor bacteriën. En om dezelfde reden geldt, hoe groter de filter hoe beter. Maar hoe zit het met de opgeloste zuurstof in een filter dan langzaam dichtslibt met afval? Daar ontstaat een ‘vuilstortplaats’ waar de opgeloste zuurstof na verloop van tijd zeer laag zal zijn. Zo ontstaat er een broednest aan bacteriën die we juist liever niet willen zien.

Voor veel aquarium is alleen al de filterbehuizing voldoende voor verwerking van afvalstoffen. Zeker in de wetenschap dat verwerking ook in het aquarium zelf plaatsvindt. Mechanische filtering, dus het vangen van afvaldeeltjes, kan wenselijk zijn. Voor dit doel kun je media in de filter plaatsen op een manier dat water te allen tijde kan stromen. Plaats het media bijvoorbeeld verticaal langs de zijkanten in de behuizing. Er zullen genoeg afvaldeeltjes over tijd worden gevangen. Echter, ik zie de noodzaak hiervan met name terug bij ‘slecht voedsel’ voor vissen.

Thermostaat

Vissen kweken

Op het internet kom je voor veel vissoorten een gewenste temperatuurbereik. Dit is heel vaak kweektemperatuur. Binnen een bepaald bereik zullen vissen paren, en dus gaan we er maar vanuit dat dit een geschikte temperatuur is. Dit klopt niet. Het is de gewenste kweektemperatuur, niet meer en niet minder. Het feit dat vissen (of dieren, of mensen) paren is geen indicatie voor het algeheel welzijn.

Fluctuatie

Veel vissoorten die bij een bepaalde temperatuurbereik paren, worden in het wild gedurende perioden in het jaar geconfronteerd met lagere temperaturen. Studies hebben laten zien dat voor deze vissoorten, onder meer de levensverwachting hoger ligt wanneer vissen seizoensgebonden fluctuatie ervaren.

De blinde, generalistische aanname dat stabiliteit in waterwaarden, zoals temperatuur, de sleutel voor succes is, is complete nonsense. Stabiliteit is een eigenschap van technologie…

Zoals de gemiddelde thermostaat voor een aquarium. Je stelt de thermostaat in op bijvoorbeeld 25 graden Celsius, en het apparaat doet zijn best het water rond deze waarde aan te houden. Ieder uur van de dag en iedere dag van het jaar. Door de temperatuur aan te passen aan het seizoen, verbeter je de situatie al iets.

Uiteraard is dit soort afhankelijk. Sommige dieren komen uit equatoriale gebieden. Daar is het niet alleen warmer en zijn de schommelingen ook een stuk kleiner. Een thermostaat is dan een prima apparaat. En de combinatie met de eerder genoemde waterbeweging zorgt ervoor dat de warmte effectief en efficient wordt gereguleerd.

Kamertemperatuur

Veel diersoorten komen uit subtropische gebieden met een duidelijke seizoensschommeling. Nu is het in veel huizen zo dat de temperatuur in de winter zo schommelt rond de 20 graden Celsius, terwijl het in de zomer behoorlijk warm kan zijn. Dit zijn ideale temperatuur bewegingen voor heel veel vissoorten.

Antropocentrisme

Ik krijg wel eens de indruk dat sommige hobbyisten hun eigen comfort projecteren op die van de dieren die ze houden. Voelt het water koud aan, dan zullen er genoeg hobbyisten zijn die de thermostaat een paar graden hoger zetten.

Met het voeden van dieren zien we iets soortgelijks. We voeden ze zoals we onszelf voeden.

Verlichting

Bij geen enkel ander product wordt zo ingespeeld op de portemonnee van de consument, als aquarium verlichting. Veel vissoorten geven de voorkeur aan sterk gedimd licht. Of zoeken ze bewust eens wat zonnestralen op om een balts te vertonen. Afijn, verlichting lijkt een spel tussen leveranciers te zijn, van hoe intenser hoe beter. En worden er speciale effecten of maanlicht toegevoegd, voor… de hobbyist.

Aquariumplanten

Waar verlichting een grote rol speelt is bij aquariumplanten (en algen). De meeste aquariumplanten zijn in de natuur, onder water, meer CO₂ en minder lichtintensiteit gewend. De opstartende hobbyist draait dit om: geen extra CO₂ en gebruik van standaard aquarium verlichting. Standaard aquarium verlichting is over het algemeen veel te sterk voor aquariumplanten. Het is geschikt om een huiskamer mee te verlichten.

Indien geen CO2 wordt toegevoegd, moet de intensiteit van licht sterk worden gedimd. Dit remt weliswaar de groeisnelheid van planten, maar komt de gezondheid wel ten goede.

Dit geldt zeker bij het introduceren van planten die boven water zijn gecultiveerd. Naast de hobbyist die opgestart moet worden, geldt dit dus ook voor deze gecultiveerde planten.

Algen

Als planten het zwaar hebben door een gebrek aan CO2 bij te hoge lichtintensiteit, vallen ze te prooi aan algen. Ook zonder planten zal een te hoge lichtintensiteit, algen veroorzaken.

Algensporen zijn overal in water, voortdurend de omgeving aan het waarnemen voor gunstige condities. Die gunstige condities lijken een combinatie te zijn van organische stoffen of ammoniak / ammonium én lichtintensiteit.

Zodra algensporen ontkiemen, veranderen de spelregels. Algen hebben maar heel weinig CO₂, voedingsstoffen en lichtintensiteit nodig. De lichtintensiteit speelt dus een sleutelrol bij ontkieming.

Een zoetwater aquarium opstarten

Wanneer kun je vissen of garnalen introduceren in een nieuw aquarium. Antwoord: per direct. Mits je richtlijnen in acht neemt die niet specifiek slaan op de opstart, maar op het (onder)houden van een aquarium.

• Zorg voor dimbaar licht en maak er gebruik van; beginnen op 20% van de normale output is een prima startpunt; planten hebben dit licht ongeveer 8 aaneengesloten uren na zonsopkomst nodig; daarna kun je het licht verder dimmen en op een lage intensiteit houden tot bedtijd.
• Zorg voor zuurstofrijk water; planten zorgen voor zuurstof; een schoon wateroppervlakte en waterbeweging zorgen voor zuurstof; zorg dat een filter die voor de waterbeweging verantwoordelijk is, niet dicht kan slibben.
• Ook een lagere temperatuur houdt meer zuurstof vast. Kijk sowieso kritisch naar de temperatuur van water. Heb je een thermostaat echt nodig?
• Beperk niet alleen het aantal vissen, maar vooral ook het aantal vissoorten; beter 10 vissen van dezelfde soort, dan 2 vissen per 5 soorten.
• Voer waterwissels uit; kleine wekelijkse waterwissels zijn prima, gecombineerd met 2 keer per jaar een grote waterwissel.

Waar moet je je niet druk om maken?

• De pH waarde. Een pH tussen de 7 en 8 is neutraal en tussen de 6 en 7 is zacht water. Zacht water is te realiseren door de (waterstof)carbonaten in water (KH) te verlagen door kraanwater te verdunnen met zuiver water.
• Natuurlijke fluctuaties in waterwaarden, zoals pH en temperatuur, zijn geen probleem en zelfs voordelig. De waarden tussen 6 en 7 of tussen 7 en 8 mag je als gelijkwaardig beschouwen.
• Ammoniak. Mits je bovenstaande richtlijnen in acht neemt en de pH neutraal of zacht is (lager dan 8), heb je van ammoniak zeer weinig te duchten.

Blijf scapen,
Ruud