Aquarium bodem
Weinig aspecten aan de hobby waar het kennisniveau onder hobbyisten zo laag en zo gekleurd is als dat van de aquarium bodem. Zo zou de bodem niet te hoog mogen zijn of uit te fijne korrels bestaan. Als je de bodem verstoort, zal er gevaarlijk gas kunnen ontsnappen. Planten zouden een speciale bodem nodig moeten hebben om te kunnen groeien. In dit artikel laat ik mijn licht schijnen op de zin en onzin van bodems.
Bodembedekking in het aquarium
Bodem in de natuur
De bodem in een aquarium verschilt van die in de aquatische natuur. Daar is de bodem veel dieper en is er een stroming van water die varieert. In sommige gebieden, stroomt het water van de beek, rivier of meer naar beneden. Het water wordt dan aangevuld door regenval of smeltwater. Andersom kan ook en wordt het water aangevuld door grondwater.
En daarmee verschilt ook de stroomrichting van water. De stroomrichting in de natuur varieert sowieso sterk. In de eerste situatie stroomt water uit de rivier richting het grondwater. In de tweede situatie stroomt het water uit de grond naar het oppervlaktewater.

Aquarium bodem
In een aquarium is de bodem vele malen dunner dan buiten. Ga eens naar buiten toe en graaf een gat van 5 centimeter. Dit is ongeveer de gemiddelde diepte van het substraat in een aquarium. En onder deze 5 centimeter ligt in een aquarium een ondoordringbare plaat van glas.
Deze eigenschappen maken de bodem van het aquarium onvergelijkbaar met de aquatische natuur, maar ook met de terrestrische natuur. Terwijl veel van de 'wijsheden' omtrent aquarium substraat wordt gebaseerd op terrestrische natuur. Het bemesten van gewassen op het land wordt bijvoorbeeld blindelings en waarschijnlijk onbewust toegepast op het laten groeien van planten in een aquarium.

Het water in een bodem beweegt. Het beweegt door dynamische temperatuurverschillen. Door brownse beweging. Door de capillaire werking van korrels. Door de waterbeweging boven het substraat. En door het (micro-)leven in de bodem.
De richting van beweging wordt zeer sterk bepaald door de glazen bak. Het water stroomt niet van boven naar beneden of van beneden naar boven. De bak is van onderen immers volledig afgesloten. Bovendien is de bodem nooit echt heel diep. Het water zal veel meer ongestuurd zijn.
Mineralen in de bodem komen in een glazen bak in het water terecht, en andersom. Organische stof in het water komt in de bodem terecht, en andersom. CO2 in de bodem, als bijproduct van decompositie, komt in het water terecht, en andersom. Zuurstof in het water komt in de bodem terecht, en andersom als plantenwortels zuurstof in het substraat afgeven.
Om wat meer gevoel te krijgen hoe makkelijk stoffen tussen bodem en water bewegen, zou je een kleurstof in het water of juist diep in de bodem moeten plaatsen. Je zult zien dat de kleurstof overal in het aquarium terecht zal komen.
Fijn versus grof substraat
De korrelgrootte van het substraat speelt hierbij een rol. Fijnere korrels zullen de waterbeweging niet alleen afremmen in vergelijking tot grof kiezelsubstraat, maar het betekent ook dat er grotere verschillen of gradiënten kunnen ontstaan. Zo zal afstervend plantmateriaal niet zo makkelijk in de bodem terecht komen en op de bodem rusten. Maar het fijner materiaal zal langzaam in de bodem terecht komen.
Organisch materiaal neemt opgeloste zuurstof op. Fijn substraat zal in de diepte dus kunnen verschillen in organische samenstelling en zuurstofgehalte.

Is kwartszand geschikt?
Het meeste zand is kwartszand. Kwartszand bestaat uit siliciumdioxide (SiO2). Dit zou diatomen in het aquarium veroorzaken. Maar zand is zeer slecht oplosbaar in water. De diatomen die je in het aquarium aantreft halen silicium uit silicaten in kraanwater.
Bodems en gassen
Fijn substraat in combinatie met een dikke bodem van minimaal zo'n 10 centimeter, zou de volgende gevolgen hebben:
- Denitrificatie, oftewel, de omzetting van nitraat, NO3, naar stikfstof gas, N2. Dat is natuurlijk super, want zo kom je in een aquarium zonder algen, planten, schimmels en bacteriën van je nitraat af.
- Sulfaat wordt omgezet naar zwaveldioxide, H2S. Dit is minder prettig, want H2S is behoorlijk giftig.
Om N2O en H2S in de bodem te krijgen moet aan een aantal condities worden voldoen. Op de eerste plaats moet er onderin de bodem geen zuurstof voorkomen, maar wel nitraat en sulfaat. Hier eindigt de discussie al. Dit zal in een aquarium niet voorkomen.
Wat is het gas dat uit de bodem ontsnapt?
In een bodem zonder plantenwortels kun je CO2 bubbels uit het substraat door het water zien ontsnappen. CO2 is een bijproduct van micro-organismen die organische stof omzetten naar anorganische stof.
In een bodem met plantenwortels wordt deze CO2 opgenomen door de plantenwortels die op hun beurt zuurstof afgeven. Als je het substraat van een beplant aquarium verstoort, zul je O2 bubbels zien opstijgen, die door plantenwortels zijn afgegeven.
Wat is die stanklucht?
De lucht van afbraak. Daar kan best H2S bij vrijkomen. In een dode vis, bijvoorbeeld, zullen ruimtes ontstaan waar alle zuurstof verbruikt is. H2S kan door microbiële activiteit op zwavelhoudende verbindingen vrij komen. De H2S komt vervolgens wel in aanraking met water waar weer zuurstof in opgelost is, maar dit zal niet snel reageren met H2S. De H2S ontsnapt uit het water en stinkt.
En het is niet alleen H2S dat stinkt, maar ik wilde de aanwezigheid van H2S in een aquarium niet uitsluiten. Het is alleen zeer onwaarschijnlijk dat het ergens diep in de bodem ontstaat.
Dus als je een dode vis hebt dan kun je deze het beste uit het water halen. En een dode garnaal? Welnu, het gaat zoals altijd om verhoudingen. Een dood Dario visje kun je best in een 200 liter aquarium 'vredig' laten afbreken.
'Deep sand beds'
Afkomst uit de zoutwater aquarium hobby en ook wel eens gebruikt voor zoetwater aquaria. Diepe zand bodems met als doel nitraat om te zetten naar stikstofgas.
Het doel hiervan is me niet duidelijk. Nitraat is het detoxisch fabricaat van de natuur om het toxische ammonia te neutraliseren. Uiteraard is te veel nitraat niet gezond. Maar dit geldt ook voor andere mineralen. Te veel ijzer is ook geen pretje.
Waterwissels is een manier om dit binnen de perken te houden. Maar algen, planten, schimmels en bacteriën doen exact hetzelfde. Die heb je met uitzondering van planten per definitie in een aquarium.
Neemt nitraat in een aquarium met een deep sand bed af? Nitraat neemt af door assimilatieve nitraatreductie door planten, algen, bacteriën en schimmels. Niet door de beoogde anaerobische werking van een 'diepe' bodem. Maar hobbyisten mer een 'deep sand bed' zouden nitraat kunnen zien afnemen en leggen de oorzaak bij anaerobische microben.
Of assimilatieve nitraatreductie voldoende is om nitraat terug te brengen, hangt natuurlijk af van de productie van nitraat in een aquarium, wat weer sterk afhangt van de vissen-dichtheid.
In een beplant aquarium is alles aan een 'deep sand bed' onzinnig. Plantenwortels geven zuurstof af aan de bodem en planten nemen veel nitraat op voor opslag en groei.

Verschillende aquarium bodems
De diepte van de bodem
In feite maakt het niets uit of je wel of geen beplant aquarium hebt. Over bodems voor aquariumplanten heb ik een apart artikel geschreven. Althans, voor aquariumplanten is het prettig als de bodem enige diepte heeft.
In een aquarium zonder planten kun je dus prima af met een zeer dunne bodemlaag. Veel vissoorten schuilen of fourageren in een zandbodem, waardoor de bodemlaag weer iets dieper mag. Voor kweekbakken wordt geen bodem gebruikt.
Voor veel aquascapes staat de hoogte volledig in dienst van de hardscape. De diepte kan in een aquarium dan heel sterk variëren.
Gemixte en gescheiden bodems
Soms worden twee of zelfs meer lagen van verschillende materialen gebruikt. We zien dit echter alleen terug bij beplante aquaria. Hetzelfde geldt ook voor gescheiden bodems, waarbij voorin een zichtbare, decoratieve bodem wordt gebruikt, en achter een voedingsbodem voor aquariumplanten.
Een derde variant is bruikbaar voor bodems waarbij niet per definitie aquariumplanten worden gebruikt. Verschillende materialen worden gemixt tot een 'complexere bodem'. Je kunt bijvoorbeeld verschillende type zand gebruiken om de bodem op een bepaalde manier te kleuren.
Of zand met een veel grotere kiezel. Dan komen we al wat meer op het terrein van biotopen. Zand met kiezel is geschikt voor rivieren-biotopen. Zand met bladeren en mulm voor tropische biotopen.
Welke bodem voor mijn aquarium?
Laat de keuze afhangen van persoonlijk voorkeuren en de voorkeuren van de bewoners. Over het algemeen is kwartszand uitermate geschikt substraat voor een aquarium. Mijn persoonlijke voorkeur gaat uit naar fijn tot middel zand met wat variatie in kleur en korrelgrootte.
Als er een aanzienlijk prijskaartje hangt aan het esthetisch mooiere zand, dan heb ik het er wel voor over. Zand gaat je leven lang mee en kan hergebruikt worden.
Mixen kan ook. De naar verhouding grotere korrels komen boven de kleinere korrels te liggen. Je zou dus goedkoop, fijn zand kunnen gebruiken en daarbovenop een duurdere zandsoort met een grotere korrel.
Blijf scapen,
Ruud
Heb je vragen of opmerkingen? Stuur me een bericht: